Κληρονομιά και παράδοση - Γλώσσα
Δύο ήταν οι γλώσσες που ομιλούνταν από τους Εβραίους της Ρόδου:
Η Γιεβανική (ή Εβραιοελληνική ή Ρωμανιώτικη ) που μιλούσαν οι Ρωμανιώτες, οι πρώτοι Εβραίοι της Ελλάδας που εγκαταστάθηκαν και στην περιοχή της Ρόδου. Μεγάλες κοινότητες Ρωμανιωτών υπήρχαν επίσης στα Ιωάννινα, τη Θήβα, τη Χαλκίδα, την Κέρκυρα, την Άρτα, την Κόρινθο, καθώς και στα νησιά της Κρήτης, της Λέσβου, της Χίου, της Σάμου και της Κύπρου.
Οι Ρωμανιώτες κατοικούσαν στη Ρόδο για σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια πριν από την άφιξη του Σεφαραδιτών Εβραίων. Μιλούσαν τη Γεβανική διάλεκτο από τα πρώτα Ελληνιστικά χρόνια και ήταν ένα κράμα της Ελληνικής και της Εβραϊκής γλώσσας. Χρησιμοποίησαν το εβραϊκό αλφάβητο για να τη γραφή της . Το όνομα Yevanic προέρχεται από την εβραϊκή λέξη Yāwān (Ελλάδα).
Η μικρή κοινότητα των Ρωμανιωτών δεν έχει πλέον επιζώντες που να μιλούν τη γλώσσα για τους ακόλουθους λόγους: Η αφομοίωση των Ρωμανιωτών από τους Σεφαραδίτες Εβραίους, οι απόπειρες αφομοίωσης τους από τις ελληνικές, τουρκικές και βουλγαρικές αρχές, η μετανάστευση πολλών Ρωμανιωτών, η ιδεολογία του Σιωνισμού, η οποία θεωρούσε τα Εβραϊκά ως τη μόνη γλώσσα των Εβραίων, και το θάνατο πολλών Ρωμανιωτών κατά το Ολοκαύτωμα.
Οι σημερινοί Ρωμανιώτες μιλούν μόνο Ελληνικά.
Παράδειγμα από τη Γιεβανική γραφή
Μεταγραφή
Ke itοn prοfitía Kiriu pros Iona iu Amitaï tu ipin: “Anásta, pοrevghu pros Ninve tin poli tin megháli ke dialálise epi aftin oti enevin i kakia aftin enopion mu.”
Μετάφραση
Και ήταν προφητεία του Κυρίου προς τον Ιωνά, τον γιο του Αμιτάι, που του είπε: «Σήκω , πηγαίνε στη Νινευή τη μεγάλη πόλη και διαλάλησε ότι συνέβη , γιατί η κακία των ανθρώπων ορθώνεται μπροστά σε Εμένα».
*Δείγμα κειμένου που παρέχεται από τον Michael Peter Füstumum
Μετά την Ιερά Εξέταση (1492) οι Ισπανοί Εβραίοι (Sephardim) που έφτασαν στην Ελλάδα, απορρόφησαν τους λίγους προϋπάρχοντες Ρωμανιώτες (Ελληνόφωνους Εβραίους) που κατοικούσαν στη Ρόδο και επέβαλαν τη δική τους διάλεκτο στις καθημερινές τους συναναστροφές. Η γλώσσα του Σεφαραδιτών ήταν τα Ισπανοεβραϊκά, που ονομάζονται Λαντίνο. Μια γλώσσα που βασίζεται στην καταλανική διάλεκτο σε συνδυασμό με διάφορες προσμίξεις εβραϊκών, τουρκικών και ελληνικών λέξεων και φράσεων. Στο γραπτό λόγο χρησιμοποιούσαν τα Ισπανοεβραϊκά , που ονομάζονται Solitreo, από την πορτογαλική λέξη solitrar, που σημαίνει ορθογραφία, επειδή έγραφαν τα Ισπανοεβραϊκά με εβραϊκούς χαρακτήρες. Αν και αυτή η εβραϊκή γραφή αναφέρεται μερικές φορές ως γραφή Rashi, όταν είναι χειρόγραφη αναφέρεται πιο σωστά ως σεφαραδίτικη γραφή. Η έντονη φύση της γλώσσας είναι εμφανής τόσο στη λεκτική χρήση με το σχηματισμό παροιμιών και ανέκδοτων όσο και στη γραπτή μορφή με την δημιουργία ηθικών διδαγμάτων, την ανάλυση βιβλικών κειμένων και ποιημάτων. Η διδασκαλία των Λαντίνο στα σχολεία της κοινότητας συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στη διαφύλαξη και διατήρηση της διαλέκτου καθ’ όλη τη διάρκεια των αιώνων.
Παράδειγμα Σεφαραδίτικης γραφής
Μετεγραφή από τα solitreo
Karo Bohor, esta forografiya
es el charshi (Tουρκική αγορά)
muevo aki si vites
el pishkado y ate meti
ledjon i la otra fotografiya
ke viedja est si topa aryento
del charshi. Mas no se kualo de
eskreverte alas otras
fotographiyas de alosge
responades singala
Aron
Παραδείγματα σεφαραδίτικων παροιμιών και ιδιωμάτων
“Το Σεφαραδίτικο Λεξικό”, Αγγλικά – Λαντίνο, Λαντίνο – Αγγλικά, από τον Albert Morris Passy , σελ.305-307
